मधुशाला भाग २

मधुशाला भाग २

कृपया येथे ऐका - http://www.youtube.com/watch?v=N_A29EVM_-c

बने पुजारी प्रेमी साकी, गंगाजल पावन हाला,
रहे फेरता अविरत गति से मधु के प्यालों की माला

बसंतशी मिळताजुळता सतारीचा सुंदर तुकडा..पूर्वी थाटाचे स्वर.. गंगाजलवरचा पंचम गंगाजलाइतकाच पवित्र, आरस्पानी..!

साकी झालेला पुजारी आणि गंगाजल पावन हाला.. हा प्रेमी, हा साकी, हा पुजारी.. मधुचे प्याले अविरत गतीने सतत भरते ठेवतो..रितेपणा माहीत नाही त्या प्याल्यांना..! 'अविरत गती..' ही खूप छान फ्रेज वापरली आहे बच्चनसाहेबांनी..

'और लिये जा, और पीये जा', इसी मंत्र का जाप करे'
मैं शिव की प्रतिमा बन बैठूं, मंदिर हो यह मधुशाला

लूट हा मधु दोन्ही हातांनी भरभरून. रिचव ते प्याल्यामागून प्याले.. हाच जणू काही मंत्र..

मै शिव की.. सारेगसा.. पुढे मंद्रातले 'नीध' जोडा पाहू सायलेन्ट.. किती छान छाया पडेल शुद्धकल्याणाची..! काय सात्विकता त्या शुद्धगंधाराची..! शिवाइतकीच सत्य आणि सुंदर..!

मैं शिव की प्रतिमा बन बैठूं, मंदिर हो यह मधुशाला..

वा..!

याच्यानंतरचे बासरीचे सूर अगदी खास.. बंगाली ढंगाचे.. इंटिरियर पश्चिम बंगालमधलं नदीकाठचं एखादं खेडं..नदीच्या बाजूनेच छान पायवाट गेलेली..बाकी सारं हिरवंगार.. हे जयदेवसाहेब कुठून काय आणतील याची कल्पना येत नाही..

आणि मग मास्टरपीस म्हणावी अशी रुबाई -

एक बरस में, एक बार ही जगती होली की ज्वाला,
एक बार ही लगती बाज़ी, जलती दीपों की माला,
दुनियावालों, किन्तु, किसी दिन आ मदिरालय में देखो,
दिन को होली, रात दिवाली, रोज़ मनाती मधुशाला

अरे येऊन तर बघा एकदा आमच्या मधुशालेत.. दिसभर इथे रंग खेळले जातात..आणि तीनसांजांना इथे दिव्यांची रोषणाई होते.. दिसभर आम्ही रंगून जातो पुरणपोळी आणि भांगेच्या नानाविध रंगात..आणि संध्याकाळी दिवाळीच्या फटाकेफराळाची मैफल जमवतो. वर्षातनं एकदा होळी किंवा दिवाळी हा संकुचितपणा इथे नाही..!

दिन को होली, रात दिवाली... निषाद..गंधार आणि 'गमग' संगती बेचैन करते आहे मला.. असं वाटतं की त्या 'गमग' नंतर एकदाची ती 'गमप..रेसा..' संगती घ्यावी आणि त्या गौडसारंगाला आपल्या मधुशालेत प्रवेश द्यावा..!

(वाचकांचा थोडा हिंदुस्थानी अभिजात संगीताचा अभ्यास असणं आवश्यक आहे.. अगदी 'इंडियन आयडॉल' होण्याइतपत नाही..पण थोडातरी आवश्यक आहे..;)

पुढे पुन्हा सुंदर सतार आणि बासरी.. गाडी थोडीशी नटाकडे वळते का हो? शुद्ध नट की सार नट ते काय आपल्याला कळत नाही..आम्ही पारंपारिक किराणावाले. अनवट जयपूरवाले नाही..पण थोडा तरी नट नक्की आहे..

अधरों पर हो कोई भी रस जिहवा पर लगती हाला,
भाजन हो कोई हाथों में लगता रक्खा है प्याला,
हर सूरत साकी की सूरत में परिवर्तित हो जाती,
आँखों के आगे हो कुछ भी, आँखों में है मधुशाला

अधर म्हणजे ओठ, आणि भाजन म्हणजे भांडं, बर्तन...:)

हर सूरत साकी की सूरत में परिवर्तित हो जाती,

इथे थोडा उत्तरांगातला हमीर आहे बरं का..

हर सूरत साकी की सूरत
विवाह करुनी मदन जाळिला..

काय जमतात का सूर..?! :)

गाणं कसंही शिकावं हो.. त्यावर प्रेम करत ते शिकत रहाणं महत्वाचं..!

प्रत्येक सूरत, प्रत्येक चेहरा त्या साकीसारखाच दिसू लागतो आणि मग डोळ्यासमोर काहीही असलं तरी डोळ्यात मात्र मधुशालाच असते..

आँखों के आगे हो कुछ भी, आँखों में है मधुशाला

काय लिहून गेलेत थोरले बच्चन..क्या बात है..!

सुमुखी तुम्हारा, सुन्दर मुख ही, मुझको कन्चन का प्याला
छलक रही है जिसमें माणिक रूप मधुर मादक हाला,
मैं ही साकी बनता, मैं ही पीने वाला बनता हूँ
जहाँ कहीं मिल बैठे हम तुम़ वहीं गयी हो मधुशाला

आता थोडा जयजयवंतीचा रंग दिसू लागतो बरं का..

तुझा चेहरा हाच जणू एक कांचनाचा प्याला ज्यात ती माणिकरुपी, लाल मदिरा..छलकते आहे..मग मीच साकी बनतो आणि पिणाराही मीच..

आणि मग जिथे आपण बसतो..चार सुखदु:खाच्या गोष्टी करतो..सुखदःख वाटतो...हमराज, हमसफर होतो..तिथेच मधुशाला अवतरते..

ठराविक जागेवर, ठराविक चार भिंती आणि छ्त असलेला गुत्ता अपेक्षितच नाही बच्चनसाहेबांना.. त्यांची मधुशाला खूप व्यापक आहे, विशाल आहे..!

दो दिन ही मधु मुझे पिलाकर ऊब उठी साकीबाला,
भरकर अब खिसका देती है वह मेरे आगे प्याला,
नाज़, अदा, अंदाजों से अब, हाय पिलाना दूर हुआ,
अब तो कर देती है केवल फ़र्ज़ - अदाई मधुशाला...

आता थोडी मारुबिहाग, थोडी नंदातली बासरी..

पण आता थोडी तक्रार आहे त्या साकीबालाबद्दल..ती तिचं केवळ कर्तव्य करते आहे अशी कुठेतरी नाराजी आहे..

'वह मेरे आगे प्याला..' नंदचा काय सुरेख रंग सांडला आहे इथे..!

'नाज', 'अदा'.. - किती सुरेल, मधुर आणि मोकळा तार षड्ज लावला आहे मन्नादंनी..'नाज़, अदा, अंदाजों से अब...' म्हणतानाच मन्नादांचा सुंदर अंदाज पाहा..

मी काही गाण्यातली कुठली विशारद वगैरेची पदवी घेतलेली नाही परंतु अंदाजाने गायचं नसतं तर गायकीत अंदाज असावा लागतो इतपत तरी आता कळायला लागलंय.. विंडियन आयडॉलच्या परिक्षेस बसायला आता हरकत नाही..! ;)

'हाए पिलाना दूर हुआ..' मधली 'गम'पम'रेसा' संगती केवळ विलक्षण..!

अब तो कर देती है केवल फ़र्ज़ - अदाई मधुशाला...

नुसतं कर्तव्य नकोय.. कुणीतरी प्रेमाने ती हाला आम्हाला परोसली पाहिजे.. नाहीतर मग ती मधुशाळाच नव्हे..

आता इथून थोडी अजून गहन होत जाते मधुशाला...मृत्यूची जाणीव असलेली, थोडी समारोपाची मधुशाला..स्वरही बदलतात..थोडे गंभीर होतात.. नट, मारुबिहाग, जयजयवंती, हमिराची अल्लडता रहात नाही..

पुन्हा पाहू केव्हातरी पुढल्या भागात..

-- तात्या अभ्यंकर.

मधुशाला भाग १

जयदेव..

हिंदी चित्रपटसृष्टीतला इतरांच्या मानाने तसा दुर्लक्षित राहिलेला परंतु एक असामान्य प्रतिभावंत संगीतकार. हिंदी चित्रसृष्टीत संगीतकार म्हणून त्यांनी काम केलंच परंतु त्यांनी अजून एक अक्षरश: शिवधनुष्य पेलावं असं एक काम करून ठेवलं आहे आणि ते म्हणजे कवी हरिवंशराय बच्चन यांच्या मधुशाला या काव्याला संगीतबद्ध केलं आहे. मधुशालेतल्या चार चार ओळींच्या रुबायांना त्या त्या मुडात बांधणं हे माझ्या मते हे अतिशय म्हणजे अतिशय अवघड काम आहे आणि म्हणूनच तितकंच मोठं आहे. अगदी आभाळाइतकं मोठं म्हणावं इतकं..!

दुधात साखर म्हणजे विलक्षण गोड आणि लचिल्या गळ्याच्या मन्नादांनी जयदेवांची ही मधुशाला गायली आहे. एका एल्पी रेकॉर्डमध्ये मावतील इतपत काही निवडक रुबायांची मधुशालेची एल्पी रेकॉर्ड निघाली त्यालादेखील आता खूप वर्ष झाली परतु आश्चर्याची आणि खेदाची गोष्ट अशी की मधुशालेवर अशी एक इतकी सुंदर रेकॉर्ड उपलब्ध आहे ही गोष्देखील आजही अनेकांना माहीत नाही..

अनेक वर्षांपूर्वी मुंबैच्या एन सी पी ए च्या संगीत लायब्ररीत जयदेवांनी संगीतबद्ध केलेली आणि मन्नादांनी गायलेली ही मधुशाला एकदा माझ्या ऐकण्यात आली आणि अक्षरश: स्वर्ग हाती लागल्याचा आनंद झाला. त्यानंतर मी जेव्हा जेव्हा एन सी पी ए ला गेलो तेव्हा तेव्हा या रेकॉर्डची अक्षरश: पारायणं केली तरीही समाधान होत नाही..!

या एलपी रेकॉर्डच्या पहिल्या भागातल्या रुबायांचा मूड जयदेवांनी हलका ठेवला आहे. आणि दुस-या भागातील सगळ्या रुबाया थोड्या गंभीर स्वरावलींमध्ये बांधल्या आहेत.

आज आपल्या सुदैवाने यूट्यूबवर ही रेकॉर्ड ४ भागांमध्ये उपलब्ध आहे.

त्याचा पहिला भाग इथे एका..- http://www.youtube.com/watch?v=TAPpsLSJvtE

सुरवातीला सुरेख लागलेला तानपुरा आणि सुंदर बासरी..

मदिरालय जाने को घर से चलता है पीनेवला
'किस पथ से जाऊँ?' असमंजस में है वह भोलाभाला
अलग-अलग पथ बतलाते सब पर मैं यह बतलाता हूँ
राह पकड़ तू एक चला चल, पा जाएगा मधुशाला।'

या ओळी खुद्द हरिवंशराय बच्चन यांनी स्वतः अतिशय सुरेल गायल्या आहेत. चाल अर्थातच त्यांची स्वत:ची. जयदेवांनी त्यांचा आणि त्यांच्या ह्या मूळ चालीचा मान ठेऊन ही पहिली रुबाई त्यांच्याच आवाजात, त्यांच्याच चालीत ध्वनिमुद्रित केली आहे हे अगदी विशेष म्हणावं लागेल..

हरिवंशराय बच्चन यांचा आवाज अगदी टिपिकल म्हणावा असा, थोडासा थोरल्या पंचमदांसारखा.. परंतु अतिशय सुरेल..'पिनेवाला..' च्या सुरावटीतली 'गमग' संगती अगदी 'झंडा उंचा रहे हमारा..' तल्या 'हमारा'शी जुळणारी.. मजा येते ऐकायला..

'अलग अलग पथ बतलाते सब..' मधील 'पध' आणि तीव्र मध्यम केवळ खास.. अगदी सुरेल..जियो..!

सुन, कलकल़ छलछल़ मधुघट से गिरती प्यालों में हाला
सुन, रूनझुन रूनझुन चल वितरण करती मधु साकीबाला
बस आ पहुंचे, दुर नहीं कुछ, चार कदम अब चलना है
चहक रहे, सुन, पीनेवाले, महक रही, ले, मधुशाला..

इथून पुढे मन्नादांनी हे शिवधनुष्य पेललं आहे.. अगदी सहज आणि गोड गळ्याची गायकी..दैवीच प्रकार सगळा...!

केहरव्याचा थोडा अनवट ठाय ठेका. कल कल छल छल हे शब्द किती सुरेख लयीत पडले आहेत पाहा..आणि 'सुन रुनझुन रुनझुन चल' नंतर किंचितशा पॉजने क्षणभर लय रोखून धरली आहे आणि 'वितरण' शब्दावर किती सहज मोकळी केली आहे..! 'वितरण' हा शब्ददेखील खास आहे.. 

'बस आ पहुंचे, दुर नहीं कुछ, चार कदम अब चलना है'

'आलोच की आता..ही इथे आहे मधुशाला हाकेच्या अंतरावर..' हे आपण ज्या सह्जतेने म्हणू अगदी तीच सहजता जयदेवांनी ठेवली आहे आणि मन्नादांनी गायली आहे..!

ऐकायला सोपं वाटतं परंतु गायकीच्या दृष्टीने हे खूप कठीण आहे हे लक्षात घेतलं पाहिजे.. 'इंडियन आयडॉल' किंवा 'महागायक' होण्याइतकं हे सहजसोपं नाही..!

'चहक रहे, सुन, पीनेवाले, महक रही, ले, मधुशाला..'

प्रत्येक वे़ळेस रुबाई पूर्ण करताना ठेवलेला ओघवता ठेका मन प्रसन्न करतो.. 'चहक रहे' च्या स्वरातील ममत्व आणि 'पिनेवाले' शब्दातला शुद्ध गंधार..! काय बोलावं?

लाल सुरा की धार लपट सी कह न इसे देना ज्वाला
फेनिल मदिरा है, मत इसको कह देना उर का छाला
दर्द नशा है इस मदिरा का विगत स्मृतियाँ साकी हैं
पीड़ा में आनंद जिसे हो, आए मेरी मधुशाला

फेनिल मदिरा है, मत इसको कह देना उर का छाला

'मत' हा शब्द खास मन्नादांनीच उच्चारावा.. आणि 'दर्द नशा है इस मदिरा का विगत स्मृतियाँ साकी हैं' यातला दर्द काही औरच.. 'विगत स्मृतियाँ साकी हैं' हे शब्द बेचैन करतात..!

'पीड़ा में आनंद जिसे हो, आए मेरी मधुशाला..' यातल्या 'पीडा' शब्दातील शुद्ध गंधाराला केवळ नमस्कार..किती गोड आणि हळवा सूर आहे मन्नादांचा...!

धर्मग्रन्थ सब जला चुकी है जिसके अंतर की ज्वाला
मंदिर, मसजिद, गिरिजे, सब को तोड़ चुका जो मतवाला
पंडित, मोमिन, पादिरयों के फंदों को जो काट चुका
कर सकती है आज उसी का स्वागत मेरी मधुशाला..

माझ्या मते या ओळी डॉक्टरेट कराव्यात अशा आहेत..!

लालायित अधरों से जिसने, हाय, नहीं चूमी हाला,
हर्ष-विकंपित कर से जिसने, हा, न छुआ मधु का प्याला,
हाथ पकड़ लज्जित साकी को पास नहीं जिसने खींचा,
व्यर्थ सुखा डाली जीवन की उसने मधुमय मधुशाला

किती म्हणजे किती मॅच्युअर्ड स्वरावली आहे या ओळींची! कसदार, खानदानी म्हणावी अशी.. आणि मन्नादांचा 'देख कबिरा रोया..' किंवा 'पुछो ना कैसे..' मध्ये जसा मुरलेला स्वर लागला आहे ना, अगदी तसाच स्वर इथे लागला आहे. बिमलदांच्या एखाद्या जुन्या चित्रपटाचा दर्जा, किंवा मदनमोहनच्या संगीताचा जो दर्जा..अगदी तोच दर्जा जयदेवांनी जपला आहे..केवळ आणि केवळ खानदानी..!

इथे पहिला भाग संपतो.. उत्तरोत्तर ही मधुशाला अजून रंगत जाते, मुरत जाते. अर्थावर कुठेही कुरघोडी न करता अर्थाला अगदी उचलून धरणारी जयदेवांची स्वररचना आणि मन्नादांची गायकी..

पुढील तीन भागांवर पुन्हा केव्हातरी. जसं जमेल तसं लिहिणार आहे, निदान तसा प्रयत्न करणार आहे. पण मला पूर्ण कल्पना आहे की जयदेव-मन्नादांची ही मधुशाला केवळ शब्दातीत आहे..!

-- तात्या अभ्यंकर.

अंधेरी ते वसई..एक छोटेखानी प्रकटन.. :)

काही स्थानकं आणि काही आठवणी.. आज जरा अंधेरी ते वसई हा पश्चिम रेल्वेचा पट्टा आला डोळ्यासमोर..

अंधेरीची माधुरी दीक्षित..योगीनगर, अंधेरी पूर्व. अगदी योगीनगरच्या गणेशोत्सव मंडळातला माधुरीचा नाचदेखील आम्ही प्रचंड गर्दीत जाऊन पाहिला.. पुढे ती एकदा अंधेरीच्या विजयनगरीतल्या नेहमी चट्टेरेपट्टेरी हाफ प्यँन्ट घालून सा-या विजयनगरीत वावरणा-या गोखल्यांकडे आली होती. सौ गोखले आणि माधुरीची आई म्हणे काहीतरी चुलत की मावस बहिणी-बहिणी.. पुढे माधुरी जाम फेमस झाली आणि मग तिचं गोखल्यांकडे येणंही बंद झालं.. गोखले वारले तेव्हा फक्त ५ मिनिटं कारमधून येऊन चटईवर निजलेल्या गोखल्यांना बघून गेली म्हणे..

माधुरी ६८ सालची. आम्ही ६९ चे. आमच्यापेक्षा एकाच वर्षाने मोठी..महाविद्यालयीन वर्षाच्या आसपासच तिचे परिंदा आणि तेजब आले. माधुरी तेव्हा आमच्या कॉलेजातलीच कुणी वाटायची.. साले आम्ही सगळेच तेव्हा माधुरीच्या पिरेमात पडलो होतो..!

गोरेगाव म्हटलं की जसं गोरेगाव पूर्वेला स्थानकाच्या बाहेरच असलेलं गाळवणकरशेठचं हॉटेल श्रीसत्कार आठवतं..तसंच गोरेगाव म्हटलं की मनाली दीक्षित आठवते.. ही मनाली फार पूर्वी मुंबै दूरदर्शनवर निवेदिका होती.. कुठल्याश्या अल्लड, नासमज वयात आम्ही साला या मनालीच्याच प्रेमात पडलो होतो.. काय प्रसन्नवदनी होती..! वा..!

९.१७ च्या ठाणा फास्ट गाडीला चित्रा जोशी असायची.. विलक्षण आकर्षक दिसायची.. मिश्किल होती. गाडी स्थानकात शिरता शिरताच पटकन उडी मारून खिडकी पकडायची! पुढे चित्राला कांदिवलीला दिल्याचं ऐकलं.. जळ्ळी कांदिवली ती..! आमचं ठाणं काय वैट होतं? राहिली असती चित्रा ठाण्यातल्या ठाण्यातच तर काय बिघडणार होतं..?

पण मग केवळ चित्राला तिथे दिली म्हणून मग मला उगाचंच कांदिवली आवडू लागली..आता आयुष्यात जेव्हा जेव्हा कांदिवली क्रॉस करतो तेव्हा तेव्हा ९.१७ च्या ठाणा फास्ट मधली मिश्किल चित्रा आठवते आणि तात्यामामा उगाचंच गालातल्या गालात हसतो आणि कांदिवली स्टेशन नकळत मागे पडतं..

वसई.. माझं एक अतिशय लाडकं गाव. वसईची ताजी मच्छी, तिथली लोकल दारू, आणि वसईची खाडी..

कोणे एकेकाळी वसईच्या मर्लीन नावाच्या एका बाटग्या खिरिस्तावणीच्या पिरेमात पडलो होतो. काय रसरशीत दिसायची आमची मर्लीन..! प्लंबर फर्नांडिस हा माझा दोस्त. त्याचं गाव वसई, फर्नांडिसची आई घरीच दारू बनवायची. अगदी उत्तम चवीची आणि स्कॉचसारखीच लाईट..! (याच फर्नांडिसची सख्खी मावशी खारदांड्याला दारू बनवायची. तिला सगळे 'ज्यो आन्टी' म्हणायचे. धर्मेन्द्र, प्राण, अशोक कुमार ही मंडळी खारदांड्याच्या ज्यो आन्टीच्या खोपटवजा गुत्त्यात बसून दारू प्यायचे. विलक्षण होती ही खारदांड्याची ज्यो आन्टी. पूर्वी एकदा केव्हातरी तिचं खूप छान व्यक्तिचित्र लिहिलं होतं मी पण जळ्ळं कुठे सेव्ह केलंय ते आजही सापडत नाही. असो..)

फर्नांडिसच्या आवशीला मर्लीन दारू बनवायला मदत करायची. मर्लीनचा बाबा हा होल्सेलर कोळी होता..बॉबीमधला प्रेमनाथ दिसतो तसाच दिसायचा आणि लुंगीही तशीच नेसायचा. वसईचा बाटगा कोळी होता मर्लीनचा बाबा
..
आम्ही कधी वसईला गेलो की फर्नांडिसची आई मला प्रेमाने घरी बनवलेली दारू द्यायची.. आणि मर्लीन सुरमई तळून आणायची..!

असतात अशा काही काही आठवणी. त्या त्या स्थानकांच्या आठवणी.. तसं म्हटलं तर अजून दादर आहे, डोंबिवली आहे, झालच तर परळही आहे.. अहो शेवटी आमच्या आवडीनिवडी मध्यमवर्गीय, त्यामुळे स्थानकंही मध्यमवर्गीयच.. खार वेस्टची कुणी पूनम अग्रवाल किंवा बँन्ड्राची कुणी दीपा गोयल किंवा पूजा ओबेरॉय आम्हाला कशाला माहिती असणारेत?!

असो.. आज मात्र अचानक फर्नांडिसच्या आईने केलेल्या दारुची आणि मर्लीनच्या सुरमईची आठवण झाली. परंतु 'मर्लीन, की तिची ताजी फडफडीत सुरमई, यातलं जास्त रसरशीत कोण?' हा प्रश्न मात्र आजही सुटलेला नाही..! :)

-- तात्या फर्नांडिस.