साधना कोळीण..

राम राम मंडळी,

मी आयुष्यात प्रथमच आमच्या ठाण्याच्या मासळी बाजारात उभा होतो. तसा मी नावाला जन्माने ब्राह्मण. पण लहानपणापासूनच जिभेला मासळीची चव लागलेली!, त्यामुळे खाण्याची आणि करून पाहण्याची आवड. मासळी कशी करावी हे शिकण्याकरता २-४ चांगले गुरू केले. त्यांच्या हाताखाली ट्रेनिंग घेतलं. माझी लतामामी ही माझी प्रथम गुरू. ती मासळीचा स्वयंपाक फार सुरेख करते. तिच्या कडून संथा घेतली, दीक्षा घेतली. २-४ मालवणी पाककृतींची पुस्तके उलथी-पालथी घातली. आणि आता एकदा घरीच मच्छी करून पहावी या विचाराप्रत आलो. हातात पिशवी घेतली आणि एका भल्या रविवारी सकाळी बाजारात पोहोचलो. अभ्यंकर कुलोत्पन्न एका कोकणस्थ ब्राह्मणाने प्रथमच मासळी बाजारात पाऊल टाकलं. च्यामारी काय पण पराक्रम!! :)

बाजारात ही गर्दी! सगळा कोलाहल. सगळ्या कोळणी आपापल्या गिऱ्हाईकांना मच्छी विकत होत्या, भावावरून वाद घालत होत्या. माझा चेहरा चांगलाच कावराबावरा झाला होता. काय करावं? इथूनच परत जावं की काय असा एक विचार माझ्या मनांत आला.

पण तेवढ्यात, "ए भाऊऽऽऽ, काय पाहिजे रे? पापलेट घेऊन जा. मस्त खापरी पापलेट आहे" अशी जोरदार हाक ऐकू आली. मी दचकून बघितलं तर एक गोरी-गोमटी, देखणी, ठसठशीत कोळीण मला हाक मारत होती. मी भांबावलेल्या अवस्थेतच तिच्या पाटीपाशी गेलो आणि आमचा संवाद सुरू झाला.
"काय पाहिजे रे भाऊ" (मी या कोळणींचं एक बघितलं आहे. बाजारात त्या कुणालाही अहो-जाहो करण्याच्या भानगडीत पडत नाहीत!)मग मात्र मी वर्षानुवर्षे मासळी खाणारा कोणी गुप्ते, राऊत, राजे (छायाताई, माफ करा हं! :) असल्याचा चेहऱ्यावर आव आणला आणि तिला विचारलं,"कसं दिलंस पापलेट?""८० रुपये जोडी बघ. तुला जास्त भाव नाय सांगणार"(आवाजात सुरवातीपासूनच खास कोळीण टाइप भांडण्याचा आव!!) ८० रुपये??? (हे आपलं उगाच हं! च्यामारी मला कुठे माहीत होता खरा भाव!)"अरे १०० चा भाव तुला ८० सांगितला. बाजार किती ताजा आहे बघ!" असं म्हणून तिने एक पापलेट माझ्या हातात दिलंन!

झालं! आणि नेमकं इथे आमचं ब्राह्मण्य उघडं पडलं! मी पापलेट त्यापूर्वीही खात होतो, पण असा भर मासळी बाजारात एका कोळणीसमोर उभा राहून मासळी किती ताजी आहे हे कधी बघितलं नव्हतं. बरं पापलेट ताजं आहे की नाही हे कसं बघायचं हेही मला माहीत नव्हतं. नुसती पुस्तकं वाचून विद्या येत नाही असं म्हणतात हेच खरं. त्याकरता प्रॅक्टिकलच पाहिजे!! आमच्या किशोरीताई नेहमी म्हणतात, "विशारद होणं, अलंकार होणं, समीक्षा करणं खूप सोप्प आहे. दोन तंबोऱ्यामध्ये बसून १०० लोकांसमोर १० मिनिटं सुरेखसा यमन गाऊन दाखवणं कठीण आहे!!"असो.

झालं! त्या पापलेटला ताजं आहे का हे पाहण्याकरता मी थरथरत हात लावला. मगासचे गुप्ते, राजे, राऊत माझी साथ सोडून केव्हाच निघून गेले होते. (हे म्हणजे एखादा हुशार मुलगा खिडकीबाहेर माझ्याकरता उभा राहणार असा आधी दिलासा , आणि प्रत्यक्ष पेपर हातात पडल्यावर खिडकीतून वर्गाबाहेर बघतो तर तो हुशार विद्यार्थीच गायब! असंच झालं की हो! :)

बर्फात ठेवलेलं ते गारेगार पापलेट माझ्या हाती आलं. चेहऱ्यावर आणलेला मगासचा उसना आव झपाट्याने उतरत होता. हे नेमकं त्या चतुर कोळणीच्या लक्षात आलं. तिने मिष्किलपणे पटकन मला म्हटलं,

"भट दिसतोस की रे तू!!"

साधनाच्या ह्या बोलण्याने मी चांगलाच वरमलो. सगळा बाजारच खो खो हसत माझ्याकडे पहात आहे असंच मला क्षणभर वाटलं. तेवढ्यात साधना म्हणाली,"अरे ऐक माझं. ताजा बाजार आहे. भटाला नाय फसवणार मी. आई एकविरे शप्पथ! पण काय रे, तू तर भट, मग हा बाजार बनवणार कोण?" मी पुन्हा एकदा, "अं? काय? मीच बनवणार" असं काहीसं पुटपुटलो आणि तिथून काढता पाय घेतला. साधना पुन्हा एकदा माझ्याकडे पहात मनसोक्त हसत होती. तिला काय गंमत वाटत होती कोण जाणे!"

त्यानंतर मी अनेक वेळा त्या बाजारात गेलो. बाजारात मला आलेला पाहिला रे पाहिला की साधना जवळजवळ ओरडतेच! "आला गंऽऽ बाई माझा भट!" :)

त्यानंतर मी तिलाच माझा गुरू केलं. तिनेच मला पापलेट, सुरमई, मांदेली, कोलंबी, कर्ली, बोंबील, हलवा, अशी वेगवेगळ्या प्रकारची मासळी ताजी कशी असते, काय बघून घ्यायचं, हे सगळं शिकवलं.
आमच्या घरी, कुटुंबात, नातेवाईकांत सगळे एक बंडखोर कोकणस्थ म्हणून मला ओळखतात. बहुतेक बुधवार, रविवार मला मासळी लागते. त्यामुळे मासळीबाजारात आठवड्याच्या दोन फेऱ्या तरी होतातच. आई तर नेहमी मला म्हणते, "तू एखादी कोळीणच बघ, आणि तिच्याशीच लग्न कर!" पण नको रे बाबा तो प्रसंग. सासू कोकणस्थ आणि सून कोळीण! म्हणजे मधल्या मध्ये माझी हालत काही विचारायलाच नको! ;) असो..

एकदा माझ्याबरोबर माझा एक मित्र बाजारात आला होता. त्यानेही ती, "आला गंऽऽ बाई माझा भट" ची आरोळी ऐकलीन, आणि गधडा सगळीकडे सांगत सुटला. माझी आई आणि इतर नातेवाईक मला म्हणतात, "काय रे हे? तुला शरम वाटत नाही का रे? भर मासळी बाजारात तुला पाहून, "आला गंऽऽ बाई माझा भट" असं एक कोळीण चारचौघात ओरडते! कोकणस्थ जातीला अगदीच काळिमा आहेस तू" वगैरे वगैरे ! पण आपण साला कोणाची पर्वा नाय करत. का माहीत नाही, पण साधनाला माझ्याबद्दल आणि मला साधनेबद्दल एक विलक्षण आत्मीयता वाटते. त्यामागे माझं 'मासळीप्रेम' हेच कारण असावं. आणि तिच्या दृष्टीने विचार करायचा म्हटलं तर, 'एक गोलमटोल भट आपल्याकडे मासळी घ्यायला येतो' याचंच तिला कौतुक वाटत असणार! काहीही असो, आम्हा भावा-बहीणीचे कुठल्या जन्मीचे ऋणानुबंध होते हे तपासून पहायची मला कधी गरजच वाटली नाही.

एके दिवशी अचानक ही साधना मला तिच्या घोवाबरोबर ठाण्याच्या खाडी पुलावर भेटली. झालं असं की, नारळी पुनवेचा दिवस होता. कोळी लोकांत या दिवसाचे फार महत्त्व. समिंदराला सोन्याचा नारळ अर्पण करून त्याला शांत करायचा आणि पुन्हा बोटी दर्यात नेऊन मच्छीमारीच्या नव्या शिजनला सुरवात करायची, असा हा दिवस. जिथे जिथे समुद्र, खाडी असते तिथे तिथे या दिवशी हे कोळी लोक गर्दी करतात आणि उत्सव साजरा करतात. आम्ही दोघं-तिघं मित्र असेच भटकत भटकत ती मजा पहायला खाडीवर गेलो होतो. तिथे मला साधना आणि तिचा नवरा असे दोघे भेटले. साधनाने माझी तिच्या नवऱ्याशी, महेन्द्रशी ओळख करून दिली.

हा महेंद्र मला अगदीच साधासुधा माणूस वाटला. चेहऱ्यावर एक मिश्किल शांत भाव, थोडासा अबोल, असा काहीसा महेंद्र होता. मला तो पाहताचक्षणी आवडला. साधना महेंद्रला म्हणाली, "बरं का, हा भट आहे. पण नेहमी येतो बाजारात. आपल्याकडनंच मच्छी नेतो."

मंडळी, हा महेंद्र इतका साधा दिसत होता की पटकन त्याच्याशी काय बोलावं हेच मला कळेना. मी आपला त्याच्याशी रीतसर हात मिळवला. महेंद्रलाही माझ्याशी काय बोलावं ते कळेना. पण आमची साधना मात्र एकदम बिनधास्त आणि फटकळ बाई. ती महेंद्रच्याच अंगावर ओरडली. "अहो असे बघत काय उभे राहिलात? आज संध्याकाळी त्याला बोलवा ना आपल्या घरी तीर्थप्रसादाला. काय रे भटा, संध्याकाळी घरी पूजा आहे. येशील ना? आम्ही महागिरी कोळीवाड्यात राहतो. 'महेंद्र गॅरेज' म्हणून कोणलापण विचार."

झालं! संध्याकाळच्या सुमारास मी किंचित बिचकतच महागिरी कोळीवाड्यात शिरलो. 'महेंद्र गॅरेज' आणि त्यामागेच असलेलं साधनाचं बैठं घर शोधून काढणं मला अवघड गेलं नाही. साधनाच्या घराबाहेर विळे-कोयते, मासळीच्या मोठमोठ्या टोपल्या ठेवल्या होत्या. लाईनीत दहा-बारा बैठी घरं होती. सगळी कोळ्यांचीच. साधनाने मला दारात उभं असलेलं पाहिलं आणि म्हणाली, "ये भटा ये. आलास, खूप बरं वाटलं".

साधनाचं घर लहानसंच, परंतु अत्यंत टापटीप होतं. एक तर नारळीपुनवेचा, सणाचा दिवस. त्यातून घरात सत्यनारायणाची पूजा. त्यामुळे पाहुण्यांची, शेजारा-पाजाऱ्यांची बरीच वर्दळ दिसत होती. बहुतेक सगळी मंडळी कोळीच दिसत होती. काही जण दर्शन घेत होते, काही जण जेवत होते, असा सगळा ऐसपैस कारभार सुरू होता. माझ्या शेजारीच घट्ट नऊवारी साडीतल्या दोन म्हाताऱ्या कोळणी बसल्या होत्या. त्यातल्या एकीने उगाचच माझ्या पाठीवरून हात फिरवत, "बरा आहेस ना बाबा?" अशी चौकशी केली. ओळख ना पाळख, ही कोण बया बरं? नंतर कळलं की ती साधनाची आई होती!

टेपरेकॉर्डरवर मोठ्याने 'ये ढंगार टकार, ढंगार टकार' अशी खास कोळीगीतं लागली होती. कधी 'बिलानशी नागीन', तर 'कधी आठशे खिडक्या नऊशे दारं', तर कधी 'चालला माझा घो दर्यावरी' तर कधी 'घ्या हो, घ्या हो ताजं म्हावरं', 'आई तुझं मलवली टेसन गो' अशी एकापेक्षा एक उत्साहवर्धक गाणी सुरू होती. येणारा-जाणारा प्रत्येकजण माझ्याकडे जरा नवलाईनेच बघत होता. 'हा कोण बरं? हा कोळी तर दिसत नाही. हा इथे कसा?' असे प्रश्नार्थक भाव बऱ्याच मंडळींच्या चेहऱ्यावर होते.

मग मी जरा वेळ महेंद्रशी गप्पा मारल्या. रोज भल्या पहाटे उठून भाऊच्या धक्क्यावरून घाऊक बाजारातून मासळी आणण्याचं काम महेंद्र करतो. पुढे त्याची सगळी उस्तवार, बाजारत नेणे, विक्री करणे ही कामं साधना आणि सोना (महेंद्रची बहीण) या करतात. एकदा मुख्य बाजारातून माल आणला की महेंद्र पुन्हा त्यात लक्ष देत नाही. उरलेला वेळ तो घराबाहेरच असलेलं दुचाकीचं गॅरेज सांभाळतो. साधनाला ३ मुलं. सर्वात मोठा आता आठवीत आहे.

जरा वेळ बसून मग मी सत्यनारायणाचं दर्शन घेतलं, आणि साधनाने जेवायचा आग्रह केला. मी कुठलेही आढेवेढे न घेता तिथेच एक चटई मांडली होती, त्यावर जेवायला बसलो. सत्यनारायणाची पूजा असल्याने शाकाहारीच बेत होता. साधा वरण-भात, बटाट्याची भाजी, पुऱ्या, गोडाचा शिरा (प्रसाद) असा सुरेख स्वयंपाक साधनाने केला होता. ती आणि महेंद्र या दोघांनी मला अगदी आग्रह करून जेवायला वाढलं. मला ते जेवण अमृताहुनी गोड लागलं!

मंडळी, असं म्हणतात की ज्या घरी आलेल्या पाहुण्याला जेव्हा पती-पत्नी दोघे जोडीने जेवायला वाढतात, आग्रह करतात ते घर अत्यंत सुखी समजावं! आमच्या साधनेचं भरलेलं घरदेखील सुदैव सुखी रहावं हीच त्या एकविरा आईपाशी प्रार्थना!

आता पुन्हा बाजारात जाईन, आणि साधना पुन्हा एकदा प्रसन्न चेहऱ्याने ओरडेल,
"आला गंऽऽ बाई माझा भट'! ;)

--तात्या कोळी.