बुवा.

पोटापुरता पसा पाहिजे नको पिकाया पोळी,
देणाऱ्याचे हात हजारो दुबळी माझी झोळी!

आमचा बुवा हे गाणं बऱ्याचदा म्हणतो. रात्रीचे दहा/साडेदहा वाजले आहेत. बुवा आता झोपायच्या तयारीत आहे. पण गेली अनेक वर्षे झोपायच्याआधी अशी काही गाणी बुवा गुणगुणतो. अगदी छान आणि सुरेल! रात्रीचं जेवण झालं की बुवा विडी शिलगावणार. त्याच्या भाषेत सांगायचं तर खाकी! बुवा विडीला 'खाकी' म्हणतो. खाकी ओढून झाली की मग बुवा मुडात येणार. मग कधी एखादा अभंग, एखादं भावगीत असं काहीतरी गुणगुणणार आणि झोपी जाणार. गेली अनेक वर्ष त्याचा हा क्रम सुरू आहे.

बुवा मूळचा सुधागड तालुक्यातील एका लहानश्या गावातला. शिक्षण तसं फार नाही. असाच पोटापाण्याकरता भटकत मुंबईत आलेला. कोणाच्यातरी ओळखीने लागला एकदाचा गोखल्याच्या भटारखान्यात, तो आजतागायत तिथेच आहे. याहून अधिक बुवाचा पूर्वइतिहास मलाही माहीत नाही. मी तरी त्याला 'गोखल्याच्या हाटेलातला एक आचारी' म्हणूनच इतके वर्ष ओळखतो.

आमच्या गोखल्याचं हाटेल म्हणजे हाटेल कसलं ते, रस्त्यापासून सुरू होत मागील दारापर्यंत जाणाऱ्या तीन लहान लहान खोल्या. बाहेरच्या खोलीत फळ्या टाकलेल्या. त्यावर प्लेटा ठेवून उभ्याउभ्याच खायचं. त्याच्या मागे भटारखान्याची खोली. त्याच्या मागे हाटेलचा शिधा ठेवण्याची खोली. आमचा बुवाही त्याच खोलीत गेली अनेक वर्ष राहतो आहे. कपड्याचे एखाद-दोन जोड, एक लहानशी ट्रंक, आणि फटका मारल्याशिवाय सुरू न होणारा एक लहानसा ट्रान्जिस्टर, एवढंच काय ते बुवाचं सामान. रेडियोवरची गाणी मात्र बुवा आवडीने ऐकतो. तेवढीच काय ती त्याची करमणूक. "तात्या, तू फटका मारून बघा एकदा. नाही सुरू होणार हा रेडियो. त्याला मालकाचाच हात कळतो" असं बुवा गमतीने म्हणतो.

एका मोडकळीस आलेल्या रेडियोवरच काय ती बुवाची मालकी!

मिसळीच्या प्रेमापायी गोखल्याच्या हाटेलात माझा नेहमीचा राबता. मालकांपासून सगळे ओळखीचे. मालकांच्या गैरहजेरीत स्वतःलाच मालक समजत कॅशेरचं काम पाहणारा म्यॅनेजर शंकरराव, पाण्याचे गिल्लास, कपबश्या, प्लेटा धुणारा आमचा काशिनाथ, ('च्यामारी या शंकररावाला एकदा चांगला हाणला पाहीजे' हे काशिनाथाचं नेहमीचं स्वगत!;) गिऱ्हाईकांना मिसळ, बटाटवडे, साबुदाणाखिचडी, पोहे, थालीपीठ असली परब्रह्म प्लेटीतून आणून देणारा रघ्या, आणि बुवाचा स्वयंपाकातला अशिष्टंट दामू, आणि आमचा बुवा. बुवा मात्र तिकडचा मुख्य आचारी!

"मिसळप्रेमी तात्या" अशीच माझी गोखल्याकडे ख्याती आहे. त्यामुळे ही सगळी मंडळी माझ्या अगदी घरोब्याची. मला तिथे उभं राहून मिसळ खाताना पाहून आत वड्यांकरता उकडलेले बटाटे कुस्करत असलेला, तर कधी साबुदाणावड्याचं पीठ मळत असलेला बुवाही कधी कधी आतूनच ओरडतो, "काय रे तात्या, थोडा रस्सा पाठवू काय? जा रे रघ्या, तात्याला थोडी तिखट 'तरी' नेऊन दे.!" का माहीत नाही, पण शंकर, काशिनाथ, रघ्या, दामू या सगळ्या मंडळींत बुवा माझा विशेष लाडका, आणि मीही बुवाचा! ;)

बुवा आता पन्नाशीच्या थोडा पुढेच असेल. तो सदैव खाकी हाफ पँट आणि बाह्यांचा गंजी, ह्याच वेषात असतो. आज जवळ जवळ ३०-३५ वर्ष बुवा गोखल्याकडे आचाऱ्याचं काम करतोय. लग्नकार्य त्याने केलेलं नाही. दिवसभर भटारखान्यात काम करणे, ते संपलं की तिथेच मागच्या शिध्याच्या खोलीत झोपणे. झालं, संपला दिवस बुवाचा. १०-१२ मिनिटं रोजचं वर्तमानपत्र चाळतो, आणि आकाशवाणी मुंबई 'ब' वरची गाणी आणि मराठी बातम्या मात्र आवर्जून ऐकतो. इतकाच काय तो बुवाचा बाह्य जगाशी संपर्क. दर सोमवारी हाटेल बंद असतं. त्या दिवशी मात्र बुवाला अख्खा दिवस आराम. मग कुठेतरी दिवसभर तलावपाळी, कौपिनेश्वर मंदिर, येऊरचा डोंगर, असा भटकत असतो.

बुवाची रोजची सकाळ मात्र अगदी लवकर सुरू होते. मिसळीकरता उसळ बनवणे, बटाटवड्यांचं पुरण तयार करणे, उपासाच्या पदार्थांची तयारी करणे, अशी अनेक कामं त्याला करायची असतात. पण या कामात त्याला दामुची बरीच मदत होते. मग बेसनाचे/डिंकाचे लाडू, अनरसे, शंकरपाळे, पोह्यांचा चिवडा, असे पदार्थही त्याला अधनंमधनं संपतील तसे करायला लागतात. हे पदार्थ बरण्यांत ठेवून गोखल्या त्याची काउंटरवरून विक्री करतो. मग केव्हातरी दुपारी बुवाच्या मुख्य कामांचा उरका पडतो. पुढची कामं करायला दामूचीही आताशा पुष्कळ मदत होते. त्यानंतर निवांतपणे जेवून, एखादी खाकी शिलगावून दोन घटका मागीलदारी जाऊन बुवा जरा वेळ वर्तमानपत्रही चाळतो.

अशीच एक छानशी दुपार. मी मिसळ खायला हाटेलात गेलो होतो. गिऱ्हाईकांची फारशी वर्दळ नव्हती. मिसळ खाता खाता मध्येच मला,

"हवाच तितुका पाडी पाऊस देवा वेळोवेळी,
चोचीपुरता देवो दाणा मायमाऊली काळी
एकवितेच्या भुकेस पुरते तळहाताची थाळी
देणाराचे हात हजारो दुबळी माझी झोळी"

या सुंदर ओळी भटारखान्यातून ऐकू आल्या. नकळत, "वा, क्या बात है" अशी माझी दाद गेली. समोरच डिंकाचे लाडू वळत वळत हे गाणं म्हणत बुवा बसला होता. माझी दाद गेल्यावर मिश्किलपणे माझ्याकडे पहात म्हणाला,

"काय तात्या, लाडू खायचाय काय? आत ये पाहू."

मी भटारखान्यात शिरलो. गोखल्याच्या हाटेलात आपल्याला सगळीकडे फ्री पास आहे.;) डिंकाचे लाडू बाकी आमचा बुवा झकासच करतो हो!

"लाडू मस्तच झालाय रे बुवा. गाणंही फार छान गातोस तू"

"कसलं छान बोडक्याचं! अरे रेडियोवर लागणारी गाणी ऐकून ऐकून जरा आपलं गुणगुणतो झालं."

"अरे नाही. खरंच फार छान वाटतं रे ऐकायला."

असा आमचा संवाद बऱ्याचदा झाला आहे. मी 'तुझं गाणं ऐकायला फार छान वाटतं रे बुवा' असं म्हटलं की मग मात्र बुवाची कळी नेहमीच खुलते. मग त्या नादात बुवा माझ्याशी बऱ्याच गप्पा मारतो. मध्येच, "अरे दाम्या लेका रश्श्याखालचा ग्यास पेटव पाहू. रस्सा गार झाला असेल बघ!" किंवा "काय तात्या, आल्याची फर्मास वडी खाणार काय? ए दाम्या, तात्याला त्या बरणीतली आल्याची वडी दे पाहू" असा बॉसच्या थाटात दामूला हुकूमही सोडतो;)

"काय सांगू तुला तात्या, लहानपणी शाळेत तसा चार यत्ता शिकलो आहे हो मी. मला गाण्यांची, कवितांची खूप आवड. मास्तर जे काय शिकवायचे ते अगदी मन लावून शिकायचो. पण परिस्थितीमुळे फार काळ शिकता नाही आलं रे. बाप वारला आणि खायचेच वांधे झाले म्हणून घराबाहेर पडलो. इकडूनच कसे बसे चार पैसे जमतील तसे गावी आईला पाठवत होतो. आता तीही खपली."

आज मी इतके वर्ष बुवाला ओळखतोय, पण त्याच्या बोलण्यात चुकूनसुद्धा कधी मालकांबद्दल उणा शब्द मी ऐकला नाही. त्याला पगार किती हेही मला माहीत नाही. पण जेव्हा जेव्हा मालकांचा विषय निघतो तेव्हा तेव्हा 'आमचा मालक म्हणजे देवमाणूस हो' असंच बुवा म्हणतो. काय सांगू तुला तात्या, "अरे इथे आलो तेव्हा धड कांदासुद्धा मला चिरता येत नव्हता. पण मालकांनी प्रेमाने ठेवून घेतलं हो. हळूहळू मग मीच सगळी कामं शिकलो. पदार्थ बनवायला शिकलो. आता मात्र बरं चाललं आहे. आणि तसंही एकंदरीत बरंच आयुष्य गेलं असंच आता म्हणायचं रे तात्या. कशाला उगाच कोणाकडे तक्रार करा, रडगाणं गा?!"

"काय रे बुवा? आज ठीक आहे, पण उद्या हातपाय थकल्यावर कुठे जाणारेस? काय करणारेस? कुठे राहणारेस, काही विचार केला आहेस का? मालक काही काम न करता बरा राहू देईल तुला म्हातारपणी?"
मला गेले अनेक दिवस हा प्रश्न बुवाला एकदा विचारायचाच होता.

"खरं सांगू का तुला तात्या? तुझ्या एकाही प्रश्नाचं उत्तर आजतरी माझ्याकडे नाही. उद्याचं उद्या बघू! आणि तुला सांगतो, अरे आजपर्यंततरी दोन वेळच्या भुकेला आणि डोक्यावरच्या छताला काहीही कमी पडलं नाही आणि यापुढेही पडणार नाही. अरे तात्या, उगाच आपल्या हातात नसलेल्या भविष्यातल्या गोष्टींची फार कशाला काळजी करा?

"महाल माड्या नकोत नाथा माथ्यावर दे छाया,
गरजेपुरती देई वसने जतन कराया काया,
गोठविणारा नको कडाका नको उन्हाची होळी,
देणाऱ्याचे हात हजारो दुबळी माझी झोळी."

"एवढंच माझं मागणं आहे रे. आणि ते नक्की पुरं होईल याची खात्री आहे. अरे आयुष्यभर जीव लावून हे गाणं गातोय ते थोडंच फुकट जाणारे? आणि काय सांगावं, अरे उद्या कदाचित तो देणारा इतकं देईल की ते घ्यायला माझीच झोळी दुबळी पडेल रे तात्या!"

बुवाचं हे उत्तर ऐकून मात्र मी एकदम भारवूनच गेलो. 'गाणं' शब्दशः जगणारी फार कमी माणसं असतात, त्यापैकी बुवा एक! बोलबोलता एक गाणं बुवा मला किती सहज शिकवून गेला!

आज बुवाबद्दल चार ओळी लिहायला बसलो आहे खरा, पण काय लिहू ते सुचत नाही. आणि तसं पाहता एखादा लेख लिहिण्याएवढा बुवा लौकिकअर्थाने मोठाही नाही. पण लौकिकअर्थाने कुणीही नसला तरी माझ्याकरता मात्र बुवा खरंच खूप मोठा आहे.

बरं का मंडळी, माझ्या बऱ्याचदा मनात येतं की बुवाला एखादा छानसा रेडियो भेट म्हणून द्यावा. वास्तविक शंभर-दिडशे रुपायांचा रेडियो घेणं आज बुवालाही तसं जड नाही. पण मला मात्र उगाचच वाटतं की आपणच तो रेडियो बुवाला द्यावा. पण माझं मन धजत नाही.

रेडियोच्या पाठीवर जोरात थाप मारून तो सुरू झाल्यावर त्याच्या मालकाला होणारा आनंद मी कशाला हिरावून घेऊ? आणि नवा रेडियो आणल्यावर मग आमचा बुवा मला मोठ्या मिश्किलीने हे तरी कसं म्हणणार,

"तात्या, तू फटका मारून बघा एकदा. नाही सुरू होणार हा रेडियो. त्याला मालकाचाच हात कळतो"!!!

--तात्या अभ्यंकर.