मधुशाला भाग १

जयदेव..

हिंदी चित्रपटसृष्टीतला इतरांच्या मानाने तसा दुर्लक्षित राहिलेला परंतु एक असामान्य प्रतिभावंत संगीतकार. हिंदी चित्रसृष्टीत संगीतकार म्हणून त्यांनी काम केलंच परंतु त्यांनी अजून एक अक्षरश: शिवधनुष्य पेलावं असं एक काम करून ठेवलं आहे आणि ते म्हणजे कवी हरिवंशराय बच्चन यांच्या मधुशाला या काव्याला संगीतबद्ध केलं आहे. मधुशालेतल्या चार चार ओळींच्या रुबायांना त्या त्या मुडात बांधणं हे माझ्या मते हे अतिशय म्हणजे अतिशय अवघड काम आहे आणि म्हणूनच तितकंच मोठं आहे. अगदी आभाळाइतकं मोठं म्हणावं इतकं..!

दुधात साखर म्हणजे विलक्षण गोड आणि लचिल्या गळ्याच्या मन्नादांनी जयदेवांची ही मधुशाला गायली आहे. एका एल्पी रेकॉर्डमध्ये मावतील इतपत काही निवडक रुबायांची मधुशालेची एल्पी रेकॉर्ड निघाली त्यालादेखील आता खूप वर्ष झाली परतु आश्चर्याची आणि खेदाची गोष्ट अशी की मधुशालेवर अशी एक इतकी सुंदर रेकॉर्ड उपलब्ध आहे ही गोष्देखील आजही अनेकांना माहीत नाही..

अनेक वर्षांपूर्वी मुंबैच्या एन सी पी ए च्या संगीत लायब्ररीत जयदेवांनी संगीतबद्ध केलेली आणि मन्नादांनी गायलेली ही मधुशाला एकदा माझ्या ऐकण्यात आली आणि अक्षरश: स्वर्ग हाती लागल्याचा आनंद झाला. त्यानंतर मी जेव्हा जेव्हा एन सी पी ए ला गेलो तेव्हा तेव्हा या रेकॉर्डची अक्षरश: पारायणं केली तरीही समाधान होत नाही..!

या एलपी रेकॉर्डच्या पहिल्या भागातल्या रुबायांचा मूड जयदेवांनी हलका ठेवला आहे. आणि दुस-या भागातील सगळ्या रुबाया थोड्या गंभीर स्वरावलींमध्ये बांधल्या आहेत.

आज आपल्या सुदैवाने यूट्यूबवर ही रेकॉर्ड ४ भागांमध्ये उपलब्ध आहे.

त्याचा पहिला भाग इथे एका..- http://www.youtube.com/watch?v=TAPpsLSJvtE

सुरवातीला सुरेख लागलेला तानपुरा आणि सुंदर बासरी..

मदिरालय जाने को घर से चलता है पीनेवला
'किस पथ से जाऊँ?' असमंजस में है वह भोलाभाला
अलग-अलग पथ बतलाते सब पर मैं यह बतलाता हूँ
राह पकड़ तू एक चला चल, पा जाएगा मधुशाला।'

या ओळी खुद्द हरिवंशराय बच्चन यांनी स्वतः अतिशय सुरेल गायल्या आहेत. चाल अर्थातच त्यांची स्वत:ची. जयदेवांनी त्यांचा आणि त्यांच्या ह्या मूळ चालीचा मान ठेऊन ही पहिली रुबाई त्यांच्याच आवाजात, त्यांच्याच चालीत ध्वनिमुद्रित केली आहे हे अगदी विशेष म्हणावं लागेल..

हरिवंशराय बच्चन यांचा आवाज अगदी टिपिकल म्हणावा असा, थोडासा थोरल्या पंचमदांसारखा.. परंतु अतिशय सुरेल..'पिनेवाला..' च्या सुरावटीतली 'गमग' संगती अगदी 'झंडा उंचा रहे हमारा..' तल्या 'हमारा'शी जुळणारी.. मजा येते ऐकायला..

'अलग अलग पथ बतलाते सब..' मधील 'पध' आणि तीव्र मध्यम केवळ खास.. अगदी सुरेल..जियो..!

सुन, कलकल़ छलछल़ मधुघट से गिरती प्यालों में हाला
सुन, रूनझुन रूनझुन चल वितरण करती मधु साकीबाला
बस आ पहुंचे, दुर नहीं कुछ, चार कदम अब चलना है
चहक रहे, सुन, पीनेवाले, महक रही, ले, मधुशाला..

इथून पुढे मन्नादांनी हे शिवधनुष्य पेललं आहे.. अगदी सहज आणि गोड गळ्याची गायकी..दैवीच प्रकार सगळा...!

केहरव्याचा थोडा अनवट ठाय ठेका. कल कल छल छल हे शब्द किती सुरेख लयीत पडले आहेत पाहा..आणि 'सुन रुनझुन रुनझुन चल' नंतर किंचितशा पॉजने क्षणभर लय रोखून धरली आहे आणि 'वितरण' शब्दावर किती सहज मोकळी केली आहे..! 'वितरण' हा शब्ददेखील खास आहे.. 

'बस आ पहुंचे, दुर नहीं कुछ, चार कदम अब चलना है'

'आलोच की आता..ही इथे आहे मधुशाला हाकेच्या अंतरावर..' हे आपण ज्या सह्जतेने म्हणू अगदी तीच सहजता जयदेवांनी ठेवली आहे आणि मन्नादांनी गायली आहे..!

ऐकायला सोपं वाटतं परंतु गायकीच्या दृष्टीने हे खूप कठीण आहे हे लक्षात घेतलं पाहिजे.. 'इंडियन आयडॉल' किंवा 'महागायक' होण्याइतकं हे सहजसोपं नाही..!

'चहक रहे, सुन, पीनेवाले, महक रही, ले, मधुशाला..'

प्रत्येक वे़ळेस रुबाई पूर्ण करताना ठेवलेला ओघवता ठेका मन प्रसन्न करतो.. 'चहक रहे' च्या स्वरातील ममत्व आणि 'पिनेवाले' शब्दातला शुद्ध गंधार..! काय बोलावं?

लाल सुरा की धार लपट सी कह न इसे देना ज्वाला
फेनिल मदिरा है, मत इसको कह देना उर का छाला
दर्द नशा है इस मदिरा का विगत स्मृतियाँ साकी हैं
पीड़ा में आनंद जिसे हो, आए मेरी मधुशाला

फेनिल मदिरा है, मत इसको कह देना उर का छाला

'मत' हा शब्द खास मन्नादांनीच उच्चारावा.. आणि 'दर्द नशा है इस मदिरा का विगत स्मृतियाँ साकी हैं' यातला दर्द काही औरच.. 'विगत स्मृतियाँ साकी हैं' हे शब्द बेचैन करतात..!

'पीड़ा में आनंद जिसे हो, आए मेरी मधुशाला..' यातल्या 'पीडा' शब्दातील शुद्ध गंधाराला केवळ नमस्कार..किती गोड आणि हळवा सूर आहे मन्नादांचा...!

धर्मग्रन्थ सब जला चुकी है जिसके अंतर की ज्वाला
मंदिर, मसजिद, गिरिजे, सब को तोड़ चुका जो मतवाला
पंडित, मोमिन, पादिरयों के फंदों को जो काट चुका
कर सकती है आज उसी का स्वागत मेरी मधुशाला..

माझ्या मते या ओळी डॉक्टरेट कराव्यात अशा आहेत..!

लालायित अधरों से जिसने, हाय, नहीं चूमी हाला,
हर्ष-विकंपित कर से जिसने, हा, न छुआ मधु का प्याला,
हाथ पकड़ लज्जित साकी को पास नहीं जिसने खींचा,
व्यर्थ सुखा डाली जीवन की उसने मधुमय मधुशाला

किती म्हणजे किती मॅच्युअर्ड स्वरावली आहे या ओळींची! कसदार, खानदानी म्हणावी अशी.. आणि मन्नादांचा 'देख कबिरा रोया..' किंवा 'पुछो ना कैसे..' मध्ये जसा मुरलेला स्वर लागला आहे ना, अगदी तसाच स्वर इथे लागला आहे. बिमलदांच्या एखाद्या जुन्या चित्रपटाचा दर्जा, किंवा मदनमोहनच्या संगीताचा जो दर्जा..अगदी तोच दर्जा जयदेवांनी जपला आहे..केवळ आणि केवळ खानदानी..!

इथे पहिला भाग संपतो.. उत्तरोत्तर ही मधुशाला अजून रंगत जाते, मुरत जाते. अर्थावर कुठेही कुरघोडी न करता अर्थाला अगदी उचलून धरणारी जयदेवांची स्वररचना आणि मन्नादांची गायकी..

पुढील तीन भागांवर पुन्हा केव्हातरी. जसं जमेल तसं लिहिणार आहे, निदान तसा प्रयत्न करणार आहे. पण मला पूर्ण कल्पना आहे की जयदेव-मन्नादांची ही मधुशाला केवळ शब्दातीत आहे..!

-- तात्या अभ्यंकर.